Македонија е најсончевата земја во Европа. Во време на глобална енергетска криза, Македонија како ретко која земја има голема предност – сонцето. ЕСМ е фирма на граѓаните. Таа за нас би можеле да прави струја од сонцето. Има и искуство и капацитети, а прашањето на енергетика се смета за безбедносно прашање за сите членки на НАТО. Но, државното сонце отиде на продажба.
Наместо ЕСМ, поранешниот вицепремиер Анѓушев ќе добие дел од македонското сонце, на третина век. ИРЛ првпат открива дека сето ова не би било можно без физибилити студијата на поранешниот генерален секретар Драги Рашковски. Нарачал и платил документ што дал проценка дека приватници треба да ја реформираат државната компанија ТЕЦ „Осломеј“ во сончев генератор на струја, а не ЕСМ. Студијата се работела заедно со тимот на Анѓушев. Откако си даде оставка од позицијата вицепремиер за економија, тој стана партнер во „Осломеј“.
Известува: Бојан Стојановски; илустрација: Лука Блажев; редактура: Сашка Цветковска
Климатските промени и енергетската криза предизвикани од војни и недостиг на ресурси високо ги позиционираа таканаречените сончеви држави како Македонија на мапата на потенцијално енергетски одржливи земји. Дополнително, овие амбиции ги следат и „дебели“ европски фондови. Несомнено, експлоатацијата на сонцето станува и македонски државен проект, но и исплатлива инвестиција. Но, наместо енергијата да е во рацете на граѓаните преку наменски формираните државни претпријатија, Владата овој ресурс го става во функција на приватниот интерес, односно бизнисот.
Перфидна предност: Што беше, а што ќе биде ТЕЦ „Осломеј“
Јавно-приватното партнерство (ЈПП) е можност приватните компании во релација со власта да изградат цврст партнерски однос кој освен за државата носи профит и за фирмите што одлучиле тесно да соработуваат за, според нив, да се задоволат јавниот интерес и бизнис-апетиот. Како пример за „успешен“ модел на ЈПП се двете нови фотоволтаични централи од по 50 MWh во ТЕЦ „Осломеј“, инаку државен капацитет, барем до скоро. Во една од фирмите, по старо „Соларпро Скопје“, а по ново „Рењувбл енерџи саплај“, управител и дел од сопствеништвото е поранешниот вицепремиер Кочо Анѓушев, горд креатор на државната енергетска политика како и на Законот за енергетика – еден од првите потфати на владата на СДСМ во 2017 година.
Термоелектроцентралата „Осломеј“ во Кичево е еден од најголемите загадувачи на воздухот. Согорувањето јаглен за производство на струја неминовно ги труе кичевчани и околината. Екоздруженијата и медиумите константно предупредуваат низ годините дека овој објект е токсичен по животот и здравјето на луѓето и животната средина. Објектот е пуштен во употреба во 1980 година и има моќност од 125 MWh. Лани на 1 декември печките во ТЕЦ „Осломеј“ се запалија за да се компензира недостигот на струја поради светската енергетска криза. Кусоците на електрична енергија, освен од скап увоз, ги надополнувавме и со работата на ТЕЦ „Осломеј“ со увезен нискокалоричен лигнит од Косово. Иако ставен во погон, плановите за „Осломеј“ се други – преродба на термоелектроцентралата во извор на зелена обновлива енергија добиена од сонцето. Идејата и не е така стара. Се зародува во 2019 година, кога вицепремиер за економски прашања е господинот Кочо Анѓушев. Визијата за трансформација на кичевскиот загадувач во сончева фарма ја реализира тогашниот генерален секретар во Владата Драги Рашковски, преку кого оди нарачката и изработката на физибилити студија за ТЕЦ „Осломеј“ – објект под надлежност на Електрани на Северна Македонија (ЕСМ)
Физибилити студија по мерка на корисникот
Употребната вредност на сонцето во ТЕЦ „Осломеј“ е измерена во физибилити студија со работен наслов „Фотоволтаична централа Осломеј“. На повеќе од 100 страници авторите д-р Александар Дединец, научен соработник во МАНУ, и Дарко Јаневски, правен експерт во Друштвото за консултантски услуги АЦТ ДОО Скопје, објаснуваат зошто државата треба да се заортачи со приватни фирми за да изгради две фотоволтаични централи од по 50 MWh. Физибилити студијата за ТЕЦ „Осломеј“ ја нарачал тогашниот генсек на Владата Драги Рашковски за потребите на ЕСМ. Вицепремиер е господинот Кочо Анѓушев. Документот за оправданост за ЈПП што го обезбеди ИРЛ покажува учество на кабинетот на тогашниот вицепремиер во тогаш само идејата – ТЕЦ „Осломеј“ од место за согорување јаглен и јаловиште да прерасне во сончева долина.
Авторите на документот не го споменуваат Кочо Анѓушев во физибилити студијата туку само нотираат „кабинетот на заменик-претседателот на Владата задолжен за економски прашања“. Од Владата за ИРЛ одговорија кој на која позиција бил кога Дединец и Јаневски почнале да пишуваат зошто ЈПП за ТЕЦ „Осломеј“ е најдобрата опција.
„Во периодот кога генерален секретар на Владата на Република Северна Македонија бил Драги Рашковски, а вицепремиер за економски прашања Кочо Анѓушев била започната постапка за ангажирање двајца експерти, со авторски договор, за изработка на физибилити студија за ЈПП за фотонапонска електрана во ТЕЦ ‘Осломеј’ и обезбедување техничка помош за спроведување постапка за избор на приватен инвеститор“, одговорија од Владата.
Чиј интерес се крои во кабинетските политики
Физибилити студијата за ТЕЦ „Осломеј“ открива дека улогата на господинот Кочо Анѓушев во реализацијата на приватните фотоволтаични централи на државно земјиште воопшто не била спорадична. Тогашната заложба на вториот човек во Владата да се искористат сончевите зраци, а „опасниот загадувач“ близу Кичево да се трансформира во извор на обновлива енергија за производство на струја денес е реалност. Веќе се избрани две компании – бугарската „Соларпро“ и турската „Фортис енергетика“. Треба да функционираат како две посебни постројки, секоја со моќност од по 50 мегават-часа.
Опис: Фотографија од „Гугул ерт“ од физибилити студијата „Фотоволтаична централа Осломеј“ на авторите Александар Дединец и Дарко Јаневски
Локацијата е избрана. Теренот е обележан. Инвеститорите се соопштени. Проектот е испофален во јавноста, и тоа не од кој било – од државниот врв. Лани во октомври тогашниот премиер Зоран Заев ќе изјави дека фотоволтаиците во ТЕЦ „Осломеј“ ќе бидат запаметени како прва енергетска транзиција на електрана на јаглен во капацитет за чиста енергија. Заслугите одат на контото на двете компании кои ги препознаа државните политики во енергетиката.
Но, јавноста лани во октомври не ни насетуваше дека во македонската Соларпро Холдинг Скопје каде дел од управителите е Јури Богомилов Китанов кој се јавува како еден од сопствениците на Соларпро Холдинг во Софија, ни помалку ни повеќе во сопственичката структура ќе влезе господинот Кочо Анѓушев или во македонската Соларпро Холдинг Скопје. Но веќе на 1 март годинава фирмата „Соларпро Холдинг Скопје“, се преименува во „Рењувбл енерџи саплај“. Освен нов бренд, промената во сопственичката структура го носи и поранешниот вицепремиер Кочо Анѓушев кој кога бил на позиција се изработила физибилити студијата за потребата од приватна инвестиција во ТЕЦ „Осломеј“ по пат на ЈПП. Во компанијата „Рењувбл“, Анѓушев влегува преку семејната фирма „Централ инвест“ каде што како сопственици се јавуваат сопругата и двата сина на ексвицепремиерот. На „новата“ „Рењувбл енерџи саплај“, освен „Централ инвест“ на фамилијата Анѓушеви, како сопственик се јавува и „Токи пауер“ од Софија – фирма пак каде во Одборот на директори е Јури Богомилов Китанов. Управители на „Рењувбл“ се Кочо Анѓушев, извесен Александар Петревски од Скопје и Јури Богомилов Китанов од Софија, кој пак е еден од сопствениците на Соларпро Холдинг од Софија – фирма која инвестира во 50 MWh фотоволтаична централа.
Анѓушев во неколкуте пи-ар настапи низ македонските медиуми тврдеше дека отворил нова екофирма, а не дека станува збор само за ребрендирање на „Соларпро холдинг“ од Скопје.
„Ако сте подготвени да ја продавате по фиксна цена електричната енергија од своите извори, без разлика на тоа дали таа цена ќе порасне, тоа ќе овозможи да им понудите фиксна цена и на вашите крајни клиенти. Целта е РЕС да стане стабилен извор и тоа може да се направи само ако имате сопствена енергија. Идејата е сопствената енергија да ја понудиме до крајни корисници во стопанството во Македонија. Значи, станува збор за нов концепт што го подготвуваме и од 1 јуни ќе започне да функционира“, ќе изјави д-р Кочо Анѓушев во интервју за порталот „Фактор“ на 21 март.
Текстот во физибилити студијата открива дека кабинетот на Кочо Анѓушев учествувал во изработката на документот. Откако експертите утврдиле дека е потребно јавно-приватно партнерство, а не да инвестира самата компанија ЕСМ во фотоволтаици, поранешниот заменик-премиер станува еден од газдите и управител на компанијата која следните 35 години ќе биде партнер со државата во експлоатација на сонцето за профит.
Инвестицијата во две фотоволтаични централи од по 50 MWh е во вредност помеѓу 60 и 80 милиони евра
Авторите на физибилити студијата Александар Дединец и Дарко Јаневски во студијата за оправданоста на јавно-приватното партнерство ќе напишат дека „побратимувањето“ на државата со приватни компании ќе отвори нови зелени работни места, ќе влијае на заштита на животната средина, а ТЕЦ „Осломеј“ од загадувач ќе стане производител на струја од незагадувачки извори. За двете фотоволтаични централи е обезбеден простор од 150 хектари кој служел како одлагалиште за ТЕЦ „Осломеј“, а во катастар е заведен како неплодно земјиште во сопственост на ЕСМ. Физички се поделени на две парцели – една од 75 хектари, а втората, малку поголема, 76,4 хектари. Документот за оправданоста на ЈПП открива дека на компаниите ќе им се потребни максимум 14 години за целосно да ја повратат инвестицијата, додека ЕСМ, кои треба да обезбедат приклучок во мрежата на МЕПСО, инвестицијата би ја вратиле за една или две години, а таа може да се движи од 300 илјади до 2,5 милиони евра. Дединец и Јаневски во студијата, повикувајќи се на „Стратегијата за развој на енергетиката до 2040 година“, нотираат дека се потребни големи инвестиции, но и нужно преориентирање кон производство на струја од обновливи извори на енергија – сонце и ветер, а клучна улога во овој процес треба да имаат Електрани на Северна Македонија.
Опис: Извадок од физибилити студијата „Фотоволтаична централа Осломеј“ на авторите Александар Дединец и Дарко Јаневски
Авторските договори за Дединец и Јаневски исплатени преку Генералниот секретаријат на Владата
Авторските договори на Александар Дединец и Дарко Јаневски, креатори на физибилити студијата за ТЕЦ „Осломеј“, се плаќани на месечно ниво. Исплатите оделе преку Генералниот секретаријат, а ангажирани се преку оваа институција да го изработат документот додека генерален секретар на Владата е сега обвинетиот за злоупотреба на службената положба и перење пари, Драги Рашковски. Дединец и Јаневски авторскиот труд го валоризирале со по 80 илјади денари месечно, а биле ангажирани од 19.11.2019 до 31.3.2021 година. За период од 16 месеци ангажман наплатиле по околу 20 илјади евра секој од нив. Александар Дединец е стручен соработник во Македонската академија на науките и уметностите, но и според објавите во медиумите тој е гостин на партиските трибини на СДСМ наменети за состојбата во енергетиката во земјава, каде што Дединец експлицира ставови најчесто со Васко Ковачевски, актуелен директор на ЕСМ.
Опис: Трибина на СДСМ во Битола – „Агенда 20-24 – енергетика“. Александар Дединец прв од десно. Фото МИА (5.2.2020)
Вториот автор, Дарко Јаневски, е соосновач во Друштвото за консултантски услуги АЦТ ДОО Скопје. На физибилити студијата е потпишан како правен експерт. Според описот на веб-страницата на АЦТ, Јаневски во биографијата објавил дека најдолгорочно работел на проектот „Е-влада“ финансиран од УСАИД од 2004 до 2011 година. Бил претседател на две невладини организации, а во својот опис на работниот ангажман наброил дека работел на краткорочни и долгорочни проекти финансирани од разни странски донатори (УСАИД, ЕУ, ИФЦ, ГИЗ). Како опис за област за експертиза на страницата стои дека Друштвото за консултантски услуги АЦТ е специјализирано за „концесии и јавно-приватни партнерства“.
Иако се обидовме, не успеавме да ги добиеме двајцата автори на физибилити студијата без која ќе немаше предуслови државата да се одлучи на јавно-приватно партнерство. Клучниот документ што го подготвија Александар Дединец и Дарко Јаневски покажува дека нивните проценки биле дека далеку поисплатлив модел за ЕСМ е Електрани на СМ да не инвестираат во фотоволтаици сами туку да најдат партнер од приватниот сектор. Од ЕСМ за ИРЛ посочија дека во завршна фаза е потребната документација и дел од неа е предаден во надлежните министерства на одобрување, а во тек биле почетни работи околу организација на градилиштето во рамки на ТЕЦ „Осломеј“ каде што треба да се постават 100-те MWh фотоволтаици.
Корекција: Овој текст беше корегиран во 14:00 часот на 18.5.2022 по забелешка испратена од Соларпро Холдинг од Софија. Во првичната верзија пишуваше: „Но, јавноста лани во октомври не ни насетуваше дека една од фирмите кои одлучија да инвестираат во зелена обновлива енергија пролетва ќе добие нов газда – ни помалку ни повеќе – господинот Кочо Анѓушев“. По оваа ургенција текстот беше променет и во истата реченица Соларпро беше заменет со Соларпро Холдинг Скопје.
