Истражувачкото новинарство е интензивно и побарува многу ресурси, време, пари и новинари со соодветни вештини. Ретко кога е лесно или едноставно, па затоа дел од медиумските организации се соочуваат со ограничувања во ресурсите од секој аспект и даваат приоритет на брзи и таканаречени исплатливи вести. Но, вистинските причини за исклучувањето на критичното и длабинското новинарство од уредувачката политика има мрачни и нечесни мотиви. Поголемиот дел од индустријата свесно избира да не практикува истражувачко новинарство поради приоретизирањето на клиентите како бизнис и партиски структури, а на штета на јавниот интерес.
Истражувачкото новинарство несомнено игра витална улога во информирањето на јавноста и промовирањето на транспарентноста, придонесувајќи за поинформирано и поангажирано општество. А, сепак, помалку од 1 процент од вкупната медиумска содржина којашто циркулира во македонските медиуми може да се нарече критична, длабинска или истражувачка содржина. Во вакви околности, ИРЛ ги слави колегите кои во 2023 година го практикуваа критичното, независно и истражувачко новинарство како клучно за функционирањето на една демократија. Нашите колеги открија проблеми и процеси кои други сакаа да останат скриени од јавноста, открија корупција и преку својата работа бараа одговорност од моќните поединци и организации.
Фирма за долна облека ќе ја контролира работата на Бехтел и Енка – „360 степени“, Александар Димитриевски
Серијалот истражувања на „360 степени“ за изградбата на коридорите 8 и 10 откри нерегуларности во постапката за надзор на автопатиштата во договорот тежок 1,3 милијарди долари. Одредена група морала да биде вклучена меѓу добитниците на тендерот за надзор на автопатските делници од страна на американско – турскиот конзорциум „Бехтел и Енка“. Новинарот Александар Димитриевски откри системски пропусти преку кои илустрираше дека е можно, како што тој вели и „маалски дуќан“ да стане фирма за надзор на најголемиот и најскап инфраструктурен проект во историјата на земјата. Истражувањето на колегите од „360 степени“ резултираше во отворање на предмет во Обвинителството за гонење организиран криминал и корупција за изборот на надзор врз изградбата на коридорите 8 и 10. Според Димитриевски, од денешна перспектива отворената истрага била за да се амортизира јавниот притисок во тој момент, и не бил императив вистинска истрага преку која обвинителството ќе докаже евентуални злоупотреби.
„Ние новинарската работа ја завршивме. Темелната проверка на постапката за јавна набавка за избор на надзор и на договорот склучен со конзорциумот предводен од ‘ИРД инженеринг’ нѐ доведе до сознанија за низа системски, но и нелогичности поврзани со овој конкретен случај. Една од нив, да потсетам, беше дека секој маалски дуќан, во случајот – фирма што до вчера имала за главна дејност производство на долна облека, може да добие тендер за надзор на изградбата на најголемиот и најскап инфраструктурен проект во историјата на земјава“, вели Александар Димитриевски.
На терен пак веќе се работи. Се трошат државни пари и засега нема никаква забрана за ниеден правен субјект, иако „360 степени“ алармираше на недоследности во текот на тендерската постапка и изборот на компании кои треба да ја контролираат изградбата на автопатските делници од Тетово до Кичево и од Прилеп до Битола – тендер вреден 22,3 милиони евра.
„Друга нелогичност беше дека за вработен во фирмата што ќе го прави надзорот над најголемиот проект може да се смета некој што редовно работи 40 часа неделно во друга компанија, а во оваа е пријавен на дополнително работно време. Трета нелогичност, поврзана со претходната, беше дека истите тие ‘вработени’, со максимално дозволени десет часа работно време во втората фирма, треба, според барањата на тендерот, за цело време да бидат достапни за надзор на терен. Следна нелогичност на која укажавме е тоа што истите тие инженери веќе се таксани дека постојано ќе бидат на располагање за надзор на други тековни градежни проекти“, додава Димитриевски.
Фирмата „Електра Солушнс“ никогаш претходно не вршела надзор и немала лиценца за вршење надзор. Откако се распиша тендерот, оваа компанија, побара и доби лиценца во рекордно време од само пет работни дена. Потоа, оваа компанија како дел од конзорциумот на „ИРД Инеженернг“ беше избрана да врши надзор врз изградбата на делници од автопатиштата 8 и 10 од страна на „Бехтел и Енка“. Меѓу другото „360 степени“ откри и дека меѓународните експерти кои Владата најавуваше дека ќе бидат ангажирани да вршат контрола за реализација на проектот, всушност се скапо платени домашни експерти. Четворица од нив заработиле по близу 300 илјади евра или вкупно еден милион и 200 илјади евра.
Онкологија, се препродавала биолошка терапија од пациенти болни од рак – „Фокус“ и „Слободен печат“, Ирена Мулачка и Мирослава Симоновска
Со години медиумите известуваат за сомнителни јавни набавки на Клиниката за радиотерапија и онкологија, фаворизирани фирми и начинот на распределба на лековите на пациентите на кои секој ден од животот им зависи од скапата терапија која ја добиваат на клиниката.
Новинарските написи не предизвикаа реакција на институциите, сѐ додека во истражувањето не се вклучија повеќе медиуми кои темата ја истражуваа и анализираа од повеќе аспекти.
Кулминацијата беше во март годинава кога неделникот „Фокус“ објави серија текстови за постоење разработена криминална бизнис – мрежа за препродавање на скапи лекови – цитостатици. Во мрежата биле вклучени повеќе лекари и медицински персонал на Клиниката. Во системот се внесувале фиктивни пациенти, а на дел од вистинските пациенти им се давала половична терапија и на тој начин скапата биолошка терапија завршувала на црниот пазар. Во известувањето за оваа тема се вклучи и „Слободен печат“ со свои стории кои обелоденија сериозни сомнежи за злоупотреби на терапијата на болните од рак.
„На Клиниката за онкологија изваден од употреба бил системот за компјутерска подготовка на цитостатици (КАТО систем) кој оневозможува да се украде доза или да се даде помала доза лек поради грешка. Откако „Слободен печат“ го објави ова и откако Анкетната комисија во Собранието исто така го идентификуваше ова како проблем, Министерството за здравство и Владата попуштија пред јавниот притисок и распишаа тендер со кој КАТО системот што ќе го имаме на Онкологија во јуни годинава и секоја подготовка на цитостатик ќе биде снимена и нема веќе да постои сомнеж за малверзации“, вели новинарката од „Слободен печат“, Мирослава Симоновска.
Информациите предизвикаа незадоволство и разочараност кај јавноста. Се организираа протести на граѓани чии најблиски починале или се лекувале на Клиниката за онкологија. Собранието формираше Анкетна комисија, а Основното јавно обвинителство – Скопје отвори предистражна постапка. Случајот сѐ уште нема разрешница.
„Најстрашното беше кога стигнавме до моментот како се манипулирало со терапијата на болните од која им зависи животот. Поточно, како се кратело од ампулите. Тоа е најстрашниот, најопасниот и најморбидниот дел во целата приказна. По сториите на „Фокус“, Единицата за економски криминал и јавен обвинител упаднаа на клиниката, по што започна предистражна постапка. Искрено се надевам дека после Нова година ќе има разрешница на овој случај, со оглед на тоа што цела јавност се крена на нозе“, изјави новинарката од „Фокус“, Ирена Мулачка.
Сомнителни јавни набавки во Државна лотарија за фирми блиски до ДУИ – Радио Слободна Европа, Петар Клинчарски
Серијалот истражувачки стории на „Радио Слободна Европа“ за Државната лотарија на Република Северна Македонија отворија сомнежи за криминал и корупција во рамки на акционерското друштво, кои редакцијата на РСЕ и новинарот Петар Клинчарски ги поткрепија со документи и докази. Сториите ги третираа сомнителните јавни набавки во Државна лотарија, милионскиот договор за закуп на деловни простории, како и разоткривање на лицата вклучени во зделките и нивните тесни релации со коалицискиот партнер во актуелната влада – Демократската унија за интеграција (ДУИ).
После секое објавено истражување на Радио Слободна Европа, засегнатите во приказните се обидуваа да ги скријат своите траги – бришење на нивните идентитети од разни регистри за сопственост на интернет домени, сопственички структури на компании, заклучени интернет платформи преку кои функционирале претходно.
Истражувањата на „Радио Слободна Европа“ резултираше со реакција на институциите. Обвинителството ја повика Управата за финансиска полиција да постапи. Финансиски инспектори ја проверуваа документацијата во Државна лотарија и компанија која им дала под закуп деловен простор за сума од над 2,6 милиони евра, во сопственост на бизнисмен близок до лидерот на албанскиот коалициски партнер во Владата. Предметот е во предистрага.
„Ако се земе предвид досегашниот епилог од истражувањата, би рекол дека е премногу млак. Освен влезот во Државна лотарија и компанијата „Хеј ДООЕЛ“ за склучениот договор за закуп тежок над 2,6 милиони евра, досега нема информации дали отворената предистрага е проширена и на тендерите во акционерското друштво. Од отворањето на предистрагата на крајот на 2023 година изминаа два месеца. Во тој временски период, Управата за финансиска полиција (УФП) немаше доставено никакво известие за преземените дејствија до Обвинителството“, вели новинарот од Радио Слободна Европа, Петар Клинчарски.
Семејните и бизнис релации на Али Ахмети – „КОД“, Телма телевизија, Миомир Серафиновиќ
Серија на истражувања објавени во „Код“ на телевизијата Телма ја разоткри шемата на фирмите на членови на семејството на лидерот на Демократската унија за интеграција (ДУИ), Али Ахмети. Иницијална точка за овие истражувања е купувањето на трговскиот центар „Соравија“ од страна на внукот на Али Ахмети, Дрин Ахмети. Во истражувањата авторот Миомир Серафиновиќ ги утврди семејните врски на Ахмети во фирми кои водат и до семејни фирми на пратеникот Исмаил Јахоски – Пуцко и фирмата РКМ на поранешниот функционер од ВМРО – ДПМНЕ, Ратко Капушевски, која пак беше најголемиот увозник на мазут за државната АД Електрани на Северна Македонија. Главно користејќи ги јавно достапните информации, првичната шема се прошири и во неа влегоа припадници на како што „Код“ ја нарече „следна генерација“ на семејството Ахмети, но и многу други помлади роднини и пријатели на познати функционери од партијата ДУИ.
„Ширењето на шемата не престануваше, се мултиплицираше при секој нов случај кога јавноста изразуваше сомнежи за активности на луѓе и фирми на луѓе блиски до владејачката партија. Па, така на шемата се најдоа синот, внукот, зетот и сватот на Али Ахмети додека на друга страна се ширеше семејното стебло произлезено од ‘Пуцко петрол’. На нив се додаваа нови краци со ‘Еуровиа’, со Државната лотарија, со набавка на мазут, со неуспешната конфискација на ‘Трансмет’. Така шемичката вцртана поради ‘Соравија’ порасна во една голема чудовишна шема со луѓе блиски на политичарите. Фала им на Бога и на Обвинителството, сите тие се живи – здрави и слободни!“, вели Миомир Серафиновиќ, новинар и автор на истражувањата.